 |
| "Zapata" (Diego Rivera 1931-32) |
Ο Κάρλος Φουέντες αφηγείται ότι, διασχίζοντας
κάποτε μαζί με ένα Βορειοαμερικάνο συγγραφέα τα χωριά της κοιλάδας της Μορέλος,
"σταματήσαμε σ ένα ανώνυμο χωριό, ξεχασμένο από τους οδικούς χάρτες και
από τις πινακίδες κυκλοφορίας. Ρωτήσαμε έναν αγρότη πώς ονομαζόταν το χωριό.
Μας απάντησε: Γκαρντούνιο, σε καιρό ειρήνης. Ζαπάτα, σε καιρό πολέμου".
Στις 10 Απριλίου 1919 άφησε την τελευταία
πνοή του ο Emiliano Zapata Salazar, αγροτικός ηγέτης της Μεξικάνικης
Επανάστασης και επικεφαλής του Απελευθερωτικού Στρατού του Νότου. Έπεσε θύμα
ενέδρας στο λατιφούντιο της Τσιμενέκα, στην πολιτεία Μορέλος, όπου πήγαινε να
συναντήσει έναν από τους αξιωματικούς του εχθρού που ήθελε δήθεν να παραδοθεί,
τον συνταγματάρχη Χεσούς Γκουαχάρδο. Εκτός από την απώλεια ενός μεγάλου
επαναστάτη και κοινωνικού αγωνιστή ως προσωπικότητα, ο χαμός του Ζαπάτα σήμανε
ουσιαστικά και την διακοπή της Μεξικάνικης Επανάστασης στην πιο ριζοσπαστική
εκδοχή της, η οποία επισημοποιήθηκε με την εκλογή του στρατηγού Ομπρεγόν, του
εκλεκτού της αναδυόμενης αστικής τάξης του Μεξικού, στο αξίωμα του προέδρου της
δημοκρατίας τον επόμενο χρόνο.
Ο Αργεντίνος
μαρξιστής ιστορικός Adolfo Gilly στο
βιβλίο του La Revolución Interrumpida [1] φωτίζει πολλές άγνωστες
πτυχές της Μεξικάνικης Επανάστασης, της πρώτης μεγάλης επανάστασης του 20ου
αιώνα. Μεταξύ άλλων, τα ιδιαίτερα ταξικά χαρακτηριστικά της, το αγροτικό ζήτημα
του Μεξικού και της Λατινικής Αμερικής γενικότερα, τις διαμάχες των συντελεστών
της σε προσωπικό και τοπικιστικό επίπεδο, το ρόλο του βορειοαμερικανικού
παράγοντα, το πώς η επίσημη ιστορία καθαγίασε τους πρωταγωνιστές εκ μέρους της αστικής
παράταξης (Μαδέρο, Καράνσα, Ομπρεγόν) και υποβάθμισε το ρόλο των αγροτικών
στρατών (του Ζαπάτα, του Βίγια, των ινδιάνων Γιάκι κ.α.), καθώς και τις
ομοιότητες και διαφορές με άλλες κοσμοϊστορικής σημασίας επαναστάσεις όπως η Γαλλική
και η Ρωσική.
Ειδικότερα
όσον αφορά στο Ζαπάτα, η ιστορία των «νικητών» του έχει κρατήσει μια θέση
περίπου «συμπαθούς αγριάνθρωπου» ή «ευγενούς ληστή» μέσα στο έπος της
Μεξικάνικης Επανάστασης. Ενός δηλαδή γενναίου και έντιμου κατά γενική ομολογία
πολεμιστή, που στερούνταν ωστόσο πολιτικής εκπαίδευσης και συνείδησης. Είναι
αλήθεια ο μεγάλος αρχηγός των εξεγερμένων αγροτών του Μορέλος ήταν περιορισμένης
μόρφωσης, αλλά όχι εντελώς ακαλλιέργητος, όπως ας πούμε ο Πάντσο Βίγια [2]. Οι πολεμικές
τακτικές της αγροτικής στρατιάς του – ιδιαίτερα στις φάσεις υποχώρησης και
αναδίπλωσης – ήταν πρώιμες μορφές του αντάρτικου υπαίθρου που εφαρμόστηκε
αργότερα στην Κίνα, τη Νότια Αμερική και το Βιετνάμ. Οι μαχητές του Ζαπάτα δεν
ήταν επαγγελματίες στρατιωτικοί, ήταν απλοί αγρότες και εργάτες στα εργοστάσια
ζαχαροκάλαμου, που όταν δεν μάχονταν επέστρεφαν στις συνήθεις εργασίες τους,
δυσκολεύοντας έτσι τον εντοπισμό τους από τον εχθρό [3].
Είναι
λιγότερο γνωστό ότι, εκτός από ικανότατος πολεμικός ηγέτης, ο Ζαπάτα ήταν και υπεύθυνος
ενός πρωτόγνωρου κοινωνικού πειράματος στην νότια πολιτεία Μορέλος (βλ. χάρτη). Εκεί, μεταξύ
1910 και 1919 – με έμφαση στις ανοδικές φάσεις του Αγώνα – οργανώθηκε ένα είδος
Κομμούνας, με κοινοτική ιδιοκτησία και καλλιέργεια της γης, γεωργικούς
συνεταιρισμούς, αυτοδιαχειριζόμενα εργοστάσια ζαχαροκάλαμου, κοινοτικά σχολεία
και νοσοκομεία, δημοκρατικούς φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης.
Αυτά όλα
μέχρι τη δολοφονία του Εμιλιάνο Ζαπάτα τον Απρίλιο του 1919. Πριν συμπληρώσει τα 40 χρόνια του, όπως και ο Τσε [4]. Τελικά η Μεξικάνικη Επανάσταση επικράτησε
μεν έναντι του παλιού πορφιριανού καθεστώτος [5] που προστάτευε τη μεγάλη
ιδιοκτησία γης (λατιφούντια) και την παραδοσιακή πλουτοκρατία, αλλά ουσιαστικά
με την πιο συντηρητική εκδοχή της [6], με βασικούς εκφραστές της και κυρίως ωφελημένους
τους μικρότερους κτηματίες, τη μεσαία αστική τάξη και τους νικητές
στρατιωτικούς που μετατράπηκαν σε πολιτικούς και βιομήχανους.
 |
| Ο Ζαπάτα νεκρός (10/4/1919) |
Παρόλα αυτά,
διατηρήθηκαν αρκετά σπέρματα της πιο ριζοσπαστικής «συνιστώσας» της
επανάστασης, τα οποία αποτυπώθηκαν στο Σύνταγμα του Κερέταρο (1917), το οποίο
εκείνη την εποχή ήταν ίσως το πιο προοδευτικό του κόσμου: Θεσμοθέτησε μεταξύ
άλλων αγροτική και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, εργατικά δικαιώματα και διαχωρισμό
κράτους και εκκλησίας [7]. Οι περισσότερες από τις προοδευτικές αυτές μεταρρυθμίσεις
υλοποιήθηκαν επί της προεδρίας του Λάσαρο Κάρδενας (1934-1940), ο οποίος
σύμφωνα με τον Τζίλι ολοκλήρωσε τη Μεξικάνικη Επανάσταση [8]. Αξίζει να
σημειωθεί ότι η γενέτειρα του Ζαπάτα, Μορέλος, ήταν η πολιτεία με το μεγαλύτερο ποσοστό
γης μοιρασμένης στους αγρότες σε όλο το Μεξικό.
Παρακάτω
παραθέτουμε εκτενή αποσπάσματα από επιστολή του Ζαπάτα όπου αναφέρεται στη
Ρωσική Επανάσταση, μαζί με τα σχόλια του Τζίλι. Η μετάφραση είναι του Νίκου
Κοκκάλα από την ελληνική έκδοση της «Κουκίδας». Μέσα απ’ αυτό το κείμενο
φαίνεται ότι ο συντάκτης της μπορεί να μην ήταν κανένας διανοούμενος, αλλά ούτε
πολιτικά ακατέργαστος όπως τον παρουσιάζουν συνήθως οι αστοί ιστορικοί, και
μπορούσε – διαισθητικά έστω – να διακρίνει τα ταξικά χαρακτηριστικά της
επανάστασης στην οποία πρωτοστάτησε.
Ο Ζαπάτα απήυθυνε την επιστολή του για τη Ρωσική Επανάσταση στον Χενάρο Αμέσκουα, ο οποίος τη δημοσίευσε το Μάιο του 1918 στην εφημερίδα Ο Κόσμος της Αβάνας. Η επιστολή έχει συνταχθεί στο γενικό αρχηγείο του Απελευθερωτικού Στρατού, στο Τλαλτισαπάν της Μορέλος, στις 14 Φεβρουαρίου του 1918. Λέει στις βασικές της παραγράφους:
Πολλά θα κερδίζαμε, πολλά θα κέρδιζε η ανθρωπότητα και η δικαιοσύνη, αν όλοι οι λαοί της Αμερικής και όλα τα έθνη της γηραιάς Ευρώπης καταλάβαιναν ότι ο αγώνας του Επαναστατημένου Μεξικού και ο αγώνας της Ρωσίας είναι και αντιπροσωπεύουν τον αγώνα της ανθρωπότητας, το υπέρτατο συμφέρον όλων των καταπιεσμένων λαών.[…]
Εδώ, όπως κι εκεί, υπάρχουν μεγάλοι άρχοντες, απάνθρωποι, άπληστοι και σκληροί, που από πατέρα σε γιο έχουν εκμεταλλευτεί μέχρι βασανιστηρίων μεγάλες αγροτικές μάζες. Κι εδώ, όπως κι εκεί, οι σκλαβωμένοι άνθρωποι, οι άνθρωποι με κοιμισμένη συνείδηση, αρχίζουν να ξυπνούν, να ταρακουνιούνται, να κινούνται, να τιμωρούν.
Ο μίστερ Ουίλσον, ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, είχε δίκιο όταν απέδιδε φόρο τιμής, σε πρόσφατη ευκαιρία, στη Ρωσική Επανάσταση, χαρακτηρίζοντάς τη ως ευγενή προσπάθεια για την απόκτηση ελευθεριών, και θα ήταν καλό μ’ αυτή την ευκαιρία να θυμηθούμε και να λάβουμε σοβαρά υπόψη την προφανή αναλογία, τον έκδηλο παραλληλισμό, την απόλυτη ισοτιμία, για να το πούμε καλύτερα, που υπάρχει ανάμεσα σ’ εκείνο το κίνημα και την αγροτική επανάσταση του Μεξικού. Και το ένα και η άλλη στοχεύουν εναντίον αυτού που ο Λέον Τολστόι θα αποκαλούσε «το μεγάλο έγκλημα», εναντίον της ανήθικης ιδιοποίησης της γης, που όντας ιδιοκτησία όλων, όπως το νερό και όπως ο αέρας, έχει μονοπωληθεί από μερικούς ισχυρούς, στηριγμένους στη δύναμη των στρατών και στην αδικία των νόμων.
Δεν πρέπει να μας παραξενεύει, εξάλλου, που το παγκόσμιο προλεταριάτο χειροκροτεί και θαυμάζει τη Ρωσική Επανάσταση, με τον ίδιο τρόπο που θα προσφέρει όλη του την αφοσίωση, τη συμπάθεια και τη στήριξή του σ’ αυτή τη Μεξικανική Επανάσταση, αντιλαμβανόμενο πλήρως τους στόχους της.
[…] Γι’ αυτό είναι τόσο ενδιαφέρον το έργο της διάδοσης και προπαγάνδισης που έχετε αναλάβει υπέρ της αλήθειας· γι’ αυτό θα πρέπει να προστρέξετε σε όλα τα εργατικά κέντρα και εργατικές ομάδες του κόσμου, για να τους κάνετε να νιώσουν την επιτακτική ανάγκη του να επιχειρήσουν ταυτόχρονα και να πραγματοποιήσουν μαζί τα δύο εγχειρήματα: την εκπαίδευση του εργάτη για τον αγώνα και τη διαμόρφωση της συνείδησης του αγρότη. Και καλό είναι να μη λησμονείται ότι λόγω και ως αποτέλεσμα της αλληλεγγύης του προλεταριάτου, η χειραφέτηση του εργάτη δεν μπορεί να επιτευχθεί αν δεν πραγματοποιηθεί ταυτόχρονα η ελευθερία του αγρότη. Αν δεν γίνει έτσι, η αστική τάξη θα πρέπει να στρέψει αυτές τις δύο δυνάμεις η μία εναντίον της άλλης, και να επωφεληθεί, λ.χ., από την άγνοια των αγροτών, για να πολεμήσει και να χαλιναγωγήσει τις δίκαιες ορμές των εργαζομένων, με τον ίδιο τρόπο που, αν παρουσιαστεί ευκαιρία, θα μπορεί να χρησιμοποιήσει τους μη συνειδητοποιημένους εργάτες και να τους στρέψει κατά των αδερφών τους της υπαίθρου.
Σε επιστολές και στάσεις όπως αυτή, η ζαπατική δημοκρατία – και μέσω αυτής, η Μεξικανική Επανάσταση στην πιο ριζοσπαστική της εμπειρία – προσπαθούσε να υπερβεί τα ίδια της τα όρια προς άλλες επαναστάσεις εκείνων των ημερών. Η Κομούνα της Μορέλος, πλέον στην τελευταία της αντίσταση, στοχαζόταν πάνω στις ομοιότητες και τους δεσμούς της με την επανάσταση των Ρώσων εργατών και αγροτών. Μακρινή και πολιορκημένη κι εκείνη από τις ξένες επεμβάσεις, η Ρωσική Επανάσταση δεν είχε τρόπο να συνδεθεί με την άγνωστή της επανάσταση των αγροτών της Μορέλος. Όμως αυτή η επιστολή είναι επίσης μια από τις αναρίθμητες αποδείξεις της σήμερα αφάνταστης επιρροής που η Ρωσική Επανάσταση άσκησε πάνω σε όλες τις μεξικανικές πολιτικές τάσεις εκείνων των χρόνων, από τον Ρικάρντο Φλόρες Μαγόν μέχρι τον Μανουέλ Γκόμες Μορίν.
Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Εμιλιάνο Ζαπάτα, σε ένα από τα τελευταία του σημαντικά πολιτικά ντοκουμέντα, ένα χρόνο πριν τη δολοφονία του, αναζητούσε τα μέσα για να προβάλει στον κόσμο τις ιδέες ενός κινήματος, που είχε δυσκολευτεί να υπερβεί τον τοπικό ορίζοντα, προς μια εθνική προοπτική. Ήταν ένα ξεχωριστό πολιτικό άλμα, κατανοητό μόνο με την προϋπόθεση μιας σταθερότητας και συνοχής σ’ αυτές τις ιδέες, συχνά περιφρονημένες ή αγνοημένες από χρονικογράφους και ιστορικούς τόσο πολυμαθείς όσο και επιδερμικούς.
Ίσως αυτή ήταν η τελευταία αναλαμπή της Κομμούνας του Μορέλος και του αρχηγού της, Εμιλιάνο Ζαπάτα.
Σημειώσεις:
[1] Κατά
λέξη η «επανάσταση που διακόπηκε». Κυκλοφόρησε και στα ελληνικά με τον τίτλο «Η
Μεξικάνικη Επανάσταση 1910-1920» από τις Εκδόσεις Κουκίδα. Κρατάμε την
απόδοση της μετάφρασης του βιβλίου στα κύρια ονόματα (Τζίλι, Ζαπάτα) αν και στα
ισπανικά το ορθό είναι Χίγι, Σαπάτα. Ειδικά ο συγγραφέας πιθανότατα είναι
ιταλικής καταγωγής (Adolfo Atilio Gilly
Malvagni), οπότε δεν είναι λάθος το Τζίλι.
[2] José Doroteo Arango Arámbula (1878 –
1923), πιο γνωστός με το πολεμικό ψευδώνυμο Φρανσίσκο (Πάντσο) Βίγια. Ο άλλος μεγάλος
ηγέτης της Μεξικάνικης Επανάστασης, έμαθε μεγάλος γραφή και ανάγνωση.
[3]
Αντίθετα, η Μεραρχία του Βορρά του Βίγια περιλάμβανε και αρκετές τακτικές
στρατιωτικές μονάδες με επικεφαλής αξιωματικούς καριέρας, όπως ο στρατηγός
Φελίπε Άνχελες.
[4]
Γεννήθηκε στις 8 Αυγούστου 1879.
[5] Τα 35
χρόνια της κυριαρχίας του José de la Cruz Porfirio Díaz Mori (1830 – 1915), γνωστά και ως «πορφιριάτο»
(1876-1911). Μεγάλη όσο και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ο Πορφίριο Ντίας έθεσε τις βάσεις
της εκβιομηχάνισης και του εκσυγχρονισμού του Μεξικού, αλλά στιγματίστηκε και
από αυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης και άγρια καταστολή των πολιτικών του
αντιπάλων.
[6] Θα
μπορούσαμε να πούμε κατ’ αναλογία τη «γιρονδίνικη» πτέρυγα, σύμφωνα με την
ορολογία της Γαλλικής Επανάστασης.
[7] Η
αντικληρικαλιστική διάσταση της Μεξικάνικης Επανάστασης οριστικοποιήθηκε μετά
την ήττα των φανατικών οπαδών της καθολικής εκκλησίας στον πόλεμο των «cristeros» (1926-1929).
[8] Ανάμεσα
στις σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις του Κάρδενας συγκαταλέγονται η υλοποίηση
του αναδασμού γης (το περίφημο Άρθρο 27
του Συντάγματος του 1917) και η εθνικοποίηση του πετρελαίου και των σιδηροδρόμων.
