Βλέποντας τα πρόσωπα τους

Τα πρόσωπα των προσφύγων είναι αξιοπρεπή, γαλήνια, κάποιες φορές χαρούμενα. Αλλά αυτά των ενόχων της κατάστασής τους δεν είναι ορατά. Είναι ώρα να αρχίσουμε να τα ψάχνουμε.

Pedro Olalla

Λέσβος, 22 Φεβρουαρίου 2016

Λένε ότι όταν μια εικόνα, όσο σκληρή και κατακριτέα κι αν είναι, επαναλαμβάνεται με την απαραίτητη επιμονή, καταλήγει να προκαλεί αποδοχή, ακόμα και αδιαφορία. Εδώ και πάνω από ένα χρόνο, εφημερίδες και τηλεοράσεις απ’ όλη την Ευρώπη μάς «σερβίρουν» καθημερινά την εικόνα των απελπισμένων που διασχίζουν τη θάλασσα στοιβαγμένοι σε λαστιχένιες βάρκες και που, όχι λίγες φορές, πεθαίνουν πνιγμένοι στην προσπάθεια. Η επανάληψη μας έχει κάνει σχεδόν αρνητές αυτής της εικόνας, που παρουσιάζεται, μέρα με τη μέρα, σαν το μοναδικό ορατό πρόσωπο του δράματος των εκατομμυρίων ανθρώπων, τους οποίους βλέπουμε να υποχρεώνονται ν’ αφήσουν τα σπίτια τους διαφεύγοντας από τον πόλεμο, την αδικία και την πείνα. Γι’ αυτό, για να αντιδράσω σ’ αυτή την ψευδαίσθηση, ήθελα να δω από κοντά τα πρόσωπά τους, και πέρασα τις τελευταίες μέρες στις ακτές της Λέσβου, στους καταυλισμούς προσφύγων του νησιού, στο χώρο υποδοχής της Αθήνας και στο συρματένιο φράκτη που χωρίζει την Ελλάδα από την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας.

Αντίθετα με ότι θα περίμενε κανείς, τα πρόσωπά τους είναι «καθαρά» από μελοδραματισμό και κατηγόριες. Είναι πρόσωπα οικεία, ζεστά. Πρόσωπα αξιοπρεπή, γαλήνια, γενναία. Πρόσωπα ανθρώπων που ξέρουν ότι η ζωή είναι σκληρή και δεν τους ξενίζει. Και, πάνω απ’ όλα, είναι πρόσωπα χαρούμενα, ανέλπιστα χαρούμενα. Κατεβαίνουν από τα σκάφη και αγκαλιάζονται χαμογελώντας σε όποιον τους τείνει μια χείρα βοηθείας, ευτυχισμένοι που έχουν φτάσει ζωντανοί στην άλλη πλευρά.

Οι περισσότεροι απ’ αυτούς έχουν αφήσει ερειπωμένα σπίτια, έχουν πουλήσει όσο όσο τα λίγα που τους έμειναν προσπαθώντας να συγκεντρώσουν χρήματα για να φύγουν, έχουν εγκαταλείψει τη χώρα τους πεζή, έχουν διασχίσει με τα πόδια όλη την Τουρκία, έχουν γίνει αντικείμενο κακοποίησης και κακομεταχείρισης στο δρόμο, και έχουν πληρώσει χιλιάδες δολάρια σε ένα παράνομο δίκτυο «μεταφορέων» – ή κάτι λιγότερο, αν έχουν ρισκάρει να ταξιδέψουν με θαλασσοταραχή – για να επιβιβαστούν σε μια λαστιχένια βάρκα μήκους επτά μέτρων με πενήντα ακόμα ανθρώπους και να διασχίσουν μια λωρίδα θάλασσας που το φεριμπότ κάνει πολλές φορές την ημέρα για μόλις δέκα ευρώ.

Από τι φρίκη ξεφεύγει κάποιος, ώστε η καλύτερη επιλογή του να είναι να πέσει στη θάλασσα, χωρίς εγγυήσεις ότι θα φτάσει ζωντανός στην άλλη όχθη;

Οι ακτές της Λέσβου είναι γεμάτες με φωσφορίζοντα σωσίβια γιλέκα: ντροπιαστικά κατάλοιπα ενός ακόμα τραγικού ναυαγίου του σημερινού μας κόσμου. Μόνο σ’ αυτό το νησί των 60.000 κατοίκων, έφτασαν το προηγούμενο έτος περισσότερα από 300.000 άτομα. Αν μια αποβίβαση τέτοιων διαστάσεων είχε λάβει χώρα στις ακτές της Γερμανίας, θα είχαμε ήδη το Τέταρτο Ράιχ. Το 80% όσων έχουν περάσει τελευταία παράνομα τη Μεσόγειο έχουν μπει στην Ευρώπη από την Ελλάδα. Από την Ισπανία – παρά το χώρο που καταλαμβάνει στα μέσα ενημέρωσης η τραγωδία –, έχει εισέλθει μόνο το 0,5% των απελπισμένων: μόλις 4.000 άτομα.

Η Ευρώπη «έχει υπερχειλίσει» γιατί έχει δεχτεί το προηγούμενο έτος την άφιξη σχεδόν ενός εκατομμυρίου ανθρώπων που ξεφεύγουν από τον τρόμο. Αλλά αξίζει να αναλύσουμε αυτό το στοιχείο: αυτό το εκατομμύριο ανθρώπων ισοδυναμεί μόνο με το 0,18% του πληθυσμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το 0,14% της Ευρώπης με τα παραδοσιακά γεωγραφικά σύνορα· αυτό το εκατομμύριο ανθρώπων δεν είναι παρά ένα μικρό μέρος των 60 εκατομμυρίων ανθρώπων που κατά το προηγούμενο έτος αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους στον κόσμο: ένας κάθε 122 ανθρώπους που ζουν στον κόσμο έχει αφήσει πέρυσι χωρίς τη θέλησή του το σπίτι του. Το μεγαλύτερο μέρος απ’ αυτούς (66%) δεν έχει καταφέρει καν να φύγει από τη χώρα του· όσοι το κατάφεραν, έχουν μείνει γενικά στις γειτονικές χώρες· μόνο το 1,6%, αντιμετωπίζοντας τις κακουχίες του δρόμου, τα κύματα της θάλασσας, τις μαφίες και τους συνοριοφύλακες, έχει καταφέρει να πατήσει στην Ευρώπη.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, όπου έχει φτάσει ένας πρόσφυγας ανά περισσότερους από 500 κατοίκους, δηλώνει σήμερα «ξεχειλισμένη»: για το Λίβανο, ωστόσο, όπου υπάρχει ένας πρόσφυγας ανά… τέσσερις κατοίκους (!), δεν ακούμε τίποτα· ούτε για τη φτωχή Αιθιοπία, η οποία είναι η χώρα που, σε σχέση με το κατά κεφαλήν της εισόδημα, προσφέρει περισσότερους πόρους στην περίθαλψη των προσφύγων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα έπρεπε να θυμάται ότι η «Σύμβαση για τους πρόσφυγες» εγκρίθηκε από τον ΟΗΕ το 1951 για να προστατεύσει ακριβώς τους Ευρωπαίους σε κίνδυνο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και έπρεπε να περάσουν δεκαπέντε χρόνια ώστε η ιδιότητα αυτή που αναγνωρίζει το δικαίωμα στο άσυλο σε «πρόσωπα με βάσιμο κίνδυνο να διωχθούν εξαιτίας της φυλής, της θρησκείας, της εθνικότητας, επειδή ανήκουν σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα ή πολιτικές απόψεις» να επεκταθεί σε γηγενείς άλλων χωρών του κόσμου.

Η μεγάλη μάζα των Σύριων που έχουν καταφέρει να ξεφύγουν από το συστηματικό βομβαρδισμό της χώρας τους βρίσκονται σήμερα στην Τουρκία, στο Λίβανο, στην Ιορδανία, στο Ιράκ και στην περιοχή του Κουρδιστάν (Ebril)· αυτοί που φθάνουν στην Ευρώπη δεν παύουν να είναι οι λιγότεροι· και πάνω απ’ όλα, ένας ελάχιστος αριθμός και απόλυτα δυσανάλογος προς τις ιστορικές και σύγχρονες ευθύνες της Ευρώπης (και της Δύσης) στη δημιουργία των πραγματικών αιτίων που προκαλούν την ύπαρξη προσφύγων και οικονομικών μεταναστών στον κόσμο. Για παράδειγμα, το 2016 θα έπρεπε να «γιορτάσουμε» την εκατονταετία των μυστικών συμφωνιών Sykes-Picot (1916), στις οποίες, μέσα στη φλόγα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και στις παραμονές της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία διένειμαν τον μελλοντικό έλεγχο στα εδάφη της Ιορδανίας, της Παλαιστίνης και του Ιράκ – στην πρώτη – και του Λιβάνου και της Συρίας – στη δεύτερη. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει υπάρξει μια διαρκής Sykes-Picot στα πετρελαιοφόρα εδάφη της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, που έχει εντείνει την ριζοσπαστικοποίηση του Ισλάμ και έχει φέρει πλουσιοπάροχα κέρδη στην πολεμική βιομηχανία.

Αλλά, δυστυχώς, το ορατό πρόσωπο του δράματος όσων φεύγουν εξακολουθεί να είναι αυτό των θυμάτων, έτσι ώστε καταλήγουμε να τους συγχέουμε με τους ενόχους. Μήπως αυτοί που φτάνουν με τις βάρκες είναι οι ένοχοι του πολέμου που τους υποχρεώνει να εγκαταλείψουν το σπίτι τους; Μήπως αυτοί οι απροστάτευτοι που ψάχνουν στην Ευρώπη μια ελάχιστη προστασία και μια ελεημοσύνη εργασίας είναι οι ένοχοι για την ανεργία στις χώρες μας, για την καταστροφή του οικονομικού μας ιστού, την απώλεια των κοινωνικών μας παροχών, την κατάργηση των εργασιακών μας δικαιωμάτων, την υπερχρέωσή μας στις χρηματαγορές, τις αυτοκτονίες των γειτόνων μας, ή γι’ αυτή την άλλη απελπισμένη μετανάστευση χιλιάδων νέων Ευρωπαίων σε αναζήτηση μιας ευκαιρίας στο μέλλον; Μήπως είναι άλλοι οι ένοχοι; Πού είναι τα πρόσωπά τους;

Ποτέ, στην ιστορία της ανθρωπότητας, δεν παρατηρήθηκε τέτοια μετακίνηση προσφύγων και οικονομικών μεταναστών όπως στις μέρες μας. Το ξερίζωμα είναι ένα σημείο των καιρών μας. Με απίστευτο κυνισμό, το ΔΝΤ, η Παγκόσμια Τράπεζα και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου εγκωμιάζουν τη μετανάστευση ως… θεμελιώδες εργαλείο στη μάχη κατά της ανεργίας! Αλλά, στην πραγματικότητα, ο τελικός σκοπός είναι ξεκάθαρος: να ενθαρρύνουν τη μετανάστευση και το ξερίζωμα, και να χρησιμοποιήσουν αυτά τα εκατομμύρια ξεριζωμένων για να υποσκάψουν σε όλο τον κόσμο τις εργατικές και κοινωνικές κατακτήσεις, για να υπονομεύσουν τη συνοχή και τη συνείδηση της κοινωνίας και να εξουδετερώσουν ολοκληρωτικά τη πολιτική της δύναμη, μετατρέποντας τους εργαζόμενους σε μια τεράστια μάζα απάτριδων νομάδων, μη πολιτικοποιημένων και χωρίς δεσμούς με το έδαφος, ούτε συλλογική δύναμη για να διεκδικήσουν οτιδήποτε, μαθημένων να ζουν στην επισφάλεια, και στο έλεος της προσφοράς και της ζήτησης μιας εξ ολοκλήρου απορρυθμισμένης αγοράς. Ένα ελκυστικό πανόραμα για κάποιους λίγους.

Το χρήμα έχει κάθε φορά όλο και λιγότερα σύνορα· οι άνθρωποι, κάθε φορά όλο και περισσότερα. Ανάμεσα στην Ελλάδα και την ΠΓΔΜ υπάρχει ένα συρματόπλεγμα χιλιομέτρων που έχω αγγίξει με τα ίδια μου τα χέρια για να σιγουρευτώ ότι δεν είναι όνειρο· το ίδιο συμβαίνει ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, ανάμεσα στη Σερβία και την Ουγγαρία, στη Μελίγια, τη Θέουτα, το Μαρόκο, την Τυνησία, την Αλγερία, τη Ρουμανία…, «φυσαρμόνικες» αιχμηρού συρματοπλέγματος, που η ισπανική εταιρία European Security Fencing έχει την αμφισβητήσιμη τιμή να έχει κατασκευάσει κατ’ αποκλειστικότητα. Ενώπιον της παγκόσμιας αδικίας που ξεβράζει τα πτώματα και τα θύματα στις ακτές της Ευρώπης, η στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι να θωρακίζει τα εξωτερικά της σύνορα και να προσπαθεί να απομακρύνει τη σύγκρουση απ’ αυτά. Για αυτόν τον δεύτερο στόχο, μόλις χρηματοδοτήθηκε η Τουρκία με 3 δισεκατομμύρια ευρώ, και η Υποσαχάρια Αφρική με 1,2 δις., ως επιβράβευση για να ενισχύσουν τους ελέγχους τους και να εξωτερικεύσουν τη βρώμικη δουλειά· για τον πρώτο στόχο, της πέφτει λίγη πλέον η Frontex και η κυριαρχία των κρατών, και έχει αποφασιστεί η δημιουργία μιας νέας Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Συνόρων πιο ανεξάρτητης, πιο ιδιωτικής και με δικαιοδοσία να επεμβαίνει αμέσως, ακόμα και όταν οι χώρες μέλη δεν παρέχουν την έγκρισή τους.

Όταν η Frontex ξεκίνησε να λειτουργεί εδώ και μια δεκαετία, ο ετήσιος προϋπολογισμός της ήταν 6 εκατομμύρια ευρώ· σήμερα είναι 238, και προβλέπεται ότι, στα τέσσερα προσεχή χρόνια, θα φτάσει τα 322. Επίσης, το πρόγραμμα EUROSUR ενθαρρύνει την περιφρούρηση των συνόρων στις χώρες «προθαλάμους» της Ευρώπης και εγκαθιστά σ’ αυτές ένα δίκτυο «Κέντρων Εγκλεισμού Ξένων». Ταυτόχρονα, η Ευρωπαϊκή Ένωση προορίζει εκατομμύρια δημόσιου χρήματος για να συντηρεί ένα λόμπι περισσότερων από τριάντα ιδιωτικών επιχειρήσεων που, κάτω από την επιγραφή του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Ασφάλεια (EOS), διαχειρίζονται την κίνηση ανθρώπων και το μεταναστευτικό έλεγχο, ενώ επωφελούνται από πλουσιοπάροχα συμβόλαια και μεγαλεπήβολα προγράμματα I&D [έρευνας και ανάπτυξης] (Seabille, Talos, Operamar). Αυτές οι εταιρίες είναι, μεταξύ άλλων, η G4S – ο μεγαλύτερος ιδιωτικός όμιλος ασφάλειας στον κόσμο–, οι Eads, Thales και Selex και η «ισπανική» πολυεθνική Indra, που έχει κύριο μέτοχο το ισπανικό κράτος και της οποίας ο πρόσφατος γενικός διευθυντής, Santiago Roura – υπόλογος στην υπόθεση Púnica και καθαιρεμένος με μια αποζημίωση εκατομμυρίων – έχει διοριστεί τώρα πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Ασφάλεια.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, χώρα η οποία, στην επώδυνη κατάστασή της, υποδέχεται με διαφορά τη μεγάλη μάζα των εκτοπισμένων που εισέρχονται στην Ευρώπη, η «κρίση των προσφύγων» έχει γίνει άλλοθι για να σαρώσει τη λίγη εθνική κυριαρχία που της απομένει στο έδαφός της. Αν, τα τελευταία χρόνια, η χρηματοπιστωτική κρίση έχει μετατρέψει την Ελλάδα σε αυθεντική αποικία χρέους, η ανθρωπιστική κρίση τής έχει επιβάλει μια «γεωστρατηγική τρόικα» χωρίς προηγούμενα. Ταυτόχρονα με τη διαδικασία διασώσεων και επαχθών μνημονίων που έχουν αφήσει τη χώρα στο απόλυτο έλεος των πιστωτών της, οι συμφωνίες Δουβλίνο Ι και ΙΙ, μαζί με την υπόλοιπη μεταναστευτική πολιτική των τελευταίων ετών, έχουν κάνει την Ελλάδα μια δεξαμενή ψυχών, με την προσδοκία να λειτουργήσει ως ρυθμιστής της μεταναστευτικής ροής προς την υπόλοιπη Ευρώπη, σύμφωνα με τις ανάγκες και τους ρυθμούς του σκληρού πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αν στην προοδευτική και συνειδητή διάλυση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων προσθέσουμε τώρα το τελεσίγραφο που έδωσε η Ευρωπαϊκή Ένωση στο τέλος Ιανουαρίου (δύο μήνες ώστε η Ελλάδα να λύσει τα «προβλήματα συνόρων», ή τέλος της Σένγκεν και πέρασμα της δικαιοδοσίας στα χέρια της Frontex) και την πρόσφατη απόφαση μέσω ταχείας οδού να πάρει το ΝΑΤΟ τον έλεγχο των υδάτων του Αιγαίου, έχουμε την Ελλάδα υπό μιας νέας τρόικας. Παρόμοια όπως οι πολιτικές λιτότητας και οι διασώσεις έχουν διασφαλίσει τα συμφέροντα των πιστωτών, η υπόθεση των προσφύγων – πλασαρισμένη ως ειδική περίπτωση για να γίνουν δράσεις στο περιθώριο των διεθνών συμφωνιών – έχει επιτρέψει στο ΝΑΤΟ να αυξήσει και να ενισχύσει την παρουσία του στο Αιγαίο και έχει προσφέρει στη Γερμανία την ηγεσία που χρειάζεται για να υποστηρίξει στρατιωτικά την οικονομική της ισχύ. Όλα αυτά, προς όφελος επίσης της Τουρκίας, που γνωρίζει πολύ καλά πώς να ψαρεύει σε θολά νερά. Έτσι, επιστρέφουμε σε ψυχρό πόλεμο, με τις ελληνικές θάλασσες να περιπολούνται πλέον από τις ΗΠΑ, τη Γερμανία, την Ιταλία, τον Καναδά, το Ισραήλ, την Τουρκία… μέχρι και την Κίνα.

Ο Λίβανος έχει στην επικράτειά του έναν πρόσφυγα ανά τέσσερις γηγενείς, και δεν δηλώνει «υπερχειλισμένος» ούτε έχει κλείσει τα σύνορά του. Ούτε τα έκλεισε η Αίγυπτος ενώ, με την «κρίση της Λιβύης» το 2011, δέχτηκε στο ερημικό έδαφός της τέσσερις φορές περισσότερους πρόσφυγες απ’ ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ούτε η Ελλάδα έθεσε ποτέ σε αμφισβήτηση τη ζώνη Σένγκεν, παρόλο που είναι η χώρα που περισσότερο έχει θιγεί από τις κοινοτικές πολιτικές μετανάστευσης· αλλά το έκανε η Ευρωπαϊκή Ένωση όταν ξέσπασε η κρίση της Λιβύης, και τώρα θέλει να «μαντρώσει» την Ελλάδα για να της υφαρπάξει τη λίγη εθνική κυριαρχία που της έμενε.

Ας σοβαρευτούμε. Αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε με δικαιοσύνη αυτή την τραγωδία, πρέπει, κατ’ αρχήν, να παύσουν οι περιορισμοί της Σένγκεν, του Δουβλίνου και της Frontex που επιβαρύνουν την Ελλάδα και μετατρέπουν τους πρόσφυγες σε όπλο εκβιασμού· μόνο έτσι η χώρα θα σταματήσει να είναι «κλούβα απόκληρων» και θα αντιμετωπίσει το πρόβλημα σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο διεθνές δίκαιο – το οποίο αυτό τον καιρό αγνοείται σε όλη την περιοχή – και με τη βοήθεια της Ύπατης Αρμοστείας για τους Πρόσφυγες και του ΟΗΕ. Και αν πραγματικά θέλουμε να τελειώνουμε με τους πρόσφυγες, πρέπει τότε να επιστήσουμε την προσοχή στα αίτια: η πολιτική να μην είναι ένας σιωπηλός συνένοχος του οικονομικού ιμπεριαλισμού· το δημόσιο χρήμα να μην πηγαίνει στα λόμπι που μετατρέπουν τη βιομηχανία πολέμου σε «βιομηχανία ασφάλειας»· να καταπολεμηθούν αποτελεσματικά τα παράνομα δίκτυα που, χωρίς την πραγματική αντίθεση των κυβερνήσεων, ελέγχουν τις διαδρομές και τους μηχανισμούς μεταφοράς και εμπορίου ανθρώπων· να ενθαρρυνθεί πραγματικά το ρίζωμα του πληθυσμού στον τόπο προέλευσής του, και να δοθεί μάχη ανοιχτά κατά της βίαιης μετανάστευσης, όχι εναντίον του μετανάστη. Και πολλά άλλα πράγματα.

Όποιος σπέρνει πολέμους, θερίζει πρόσφυγες. Αν και, δυστυχώς, δεν τους κουβαλά στο ίδιο του το σπίτι του, ούτε στη συνείδησή του. Το «πρόβλημα» των προσφύγων και των μεταναστών έχει πολλά πρόσωπα, αλλά το πρόσωπο των άμεσων υπευθύνων σπάνια είναι ορατό. Είναι πια ώρα να αρχίσουμε να το αναζητούμε.

Πηγή στα ισπανικά: ctxt.es
Μετάφραση: Yannis Tsal (με διορθώσεις του συγγραφέα)

Η φωτογραφία είναι του Pedro Olalla (μικρή Σύρια που μόλις έφτασε στις ακτές της Λέσβου)

O Pedro Olalla είναι συγγραφέας, ελληνιστής, καθηγητής, μεταφραστής, φωτογράφος, κινηματογραφιστής.
Έχει τιμηθεί το 2010 από το ελληνικό κράτος ως «Πρέσβης του Ελληνισμού»
(βλ. pedroolalla.com).

Ανοιχτή συζήτηση: "Από τη Γαλλία ως τη Συρία, όψεις τις τρομοκρατίας" (Δευτέρα 21/12, 8μμ)